Piran

Piran

Grad na morskoj pjeni

Piran, Slovenija

go back
    Piran sa svojom starim gradskim jezgrom i solanama, koje su i danas u pogonu, predstavlja važan spomenik bogate arhitektonske baštine i jedinstvenog kulturnog područja. Proizvodnja soli zasniva se na tradicionalnom načinu. Institut za mediteransku baštinu Znanstveno-istraživačkog centra Sveučilišta Primorska, u saradnji s opštinom Piran i drugim ustanovama za zaštitu nasljeđa, pripremaju stručnu podlogu za nominovanje grada Pirana i njegove prirodne sredine za Uneskovu Listu svjetske baštine.

Piran, Venecijanska palata 

 

  
Piransko poluostrvo ima vrlo povoljan položaj: planinski greben na sjevernoj strani štiti ga od bure, a strma padina i zaliv na istočnoj strani omogućavaju dobar pregled nad jedinim prilazom s kopna – zato je bio naseljen već u praistoriji. U plićacima oko Rta Madona pronađen je kameni bodež iz bronzanog doba, a na starom gradskom trgu pronađeni su nalazi iz srednjeg bronzanog doba. Piranska obala u periodu rimske vladavine bila je prekrivena maritimnim vilama koje su vjerovatno povezivale privrednu proizvodnju većih posjeda, istovremeno služeći pomorskim vezama sjevernog Jadrana. U Piranu su pronađeni brojni nalazi naseljavanja iz vremena kada je to područje bilo dio rimske regije – Regio Decima. Tokom burnog razdoblja kasne antike, stanovnici su potražili utočište u lakše odbranjivim zaklonima duž obale. Strateški položaj Piranskog poluostrva došao je tada ponovno do izražaja, pa je Piran ubrzo gusto naseljen. 
 

Istorijski podaci

Piran se u pisanim izvorima prvi put pominje u 7. vijeku zajedno s drugim istarskim gradovima (Ravennatis Anonymi Cosmographia). Čini se da se život u gradu odvijao kontinuirano, mijenjajući samo vlast: u 7. vijeku grad je pod vizantijskom vlašću, u 
  
drugoj polovini 8. vijeka zajedno s Istrom potpao je pod franačku vlast, a 952. godine uključen je u Njemačko carstvo kao dio Furlanske marke. Nakon 1209. akvilejski patrijarh postao je istarski markgrof i vladar. Razdoblje relativne samostalnosti završilo se 1283. godine kada je Piran potpao pod venecijansku vlast. Dugo, mirno i povoljno razdoblje venecijanske vladavine završilo se 1797. propašću Republike Venecije. Poslije toga Istra i Piran postaju dio Küstenlanda u sklopu Austrijskog carstva, odnosno Austro-Ugarskog carstva sve do 1918. Po završetku Prvog svjetskog rata to područje pripojeno je Kraljevini Italiji. Grad je nakon Drugog svjetskog rata bio dio zone B Slobodne teritorije Trst (1947–1954), a u okviru Londonskog memoranduma pripojen je Jugoslaviji. Nakon 1991. godine u sastavu je Republike Slovenije. Staro romansko stanovništvo održalo se unutar snažno utvrđenog grada uprkos slovenskim doseljenicima u zaleđu, pa je kao i u drugim gradovima zapadne Istre vijekovima živjelo prema venecijanskim običajima i govorilo venecijanskim narječjem. Ni ime grada nije se znatno mijenjalo: u latinskom Pyrrhanum, između 670. i 1282. Piranum, Piranon, Pyranum, kasnije Pirano, lokalno Piramin, a u slovenačkom Piran. Tumačenje prema kome riječ Piranom potiče od grčke riječi pyr (vatra ili svjetionik) čini se najvjerovatnijim.
Piran, Minoritski manastir   
 

 

  

Urbana istorija

Jezgro naselja bilo je od praistorije na grebenu. Tu se nalazio i kaštel akvilejskog gastalda i glavna gradska crkva – Crkva Sv. Jurja. Grad se najprije razvio na području oko Rta Madona, a središte mu je bio Stari trg (Piazza Vecchia), na kojem se nalazila stara opštinska palata u vrijeme vladavine akvilejskih patrijarha. Istovremeno je podignut prvi od danas vidljivih pojasa zidova. Takav ranosrednjovjekovni obris s niskim građevinama uz morsku obalu, dvije uzdužne ulice i središnjim trgom do danas čini osnovnu urbanu matricu. Tokom vladavine Republike Venecije grad se počeo širiti izvan jedinih kopnenih gradskih vrata – Porta campo prema području luke (današnji Tartinijev trg) i padini brežuljka iznad nje. Početkom 14. vijeka na području unutarašnje luke (mandrač / mandracchio), naspram Crkve Sv. Petra (podignute 1272) izgrađeni su nova opštinska palata i druge važne građevine uz nju: fontico, loggia i prve palate. Piran kakvim ga danas znamo rezultat je graditeljskih poduhvata uglednih porodica koje su isticale svoj društveni položaj gradeći kuće i palate s bogato ukrašenim prozorima i portalima, kojima se i danas možemo diviti na nekim kućama. Kako se širio prema kopnu, grad je opasan višestrukim zidinama, postepeno obuhvatajući i nove gradske četvrti (poput Marciane), koje su rasle izvan zidina. Prvi i drugi pojas zidina vremenom su uzidani u građevinske strukture; međutim, monumentalni treći i četvrti pojas zidina, izgrađeni između 1470–1534. na padinama Mogorona, još uvijek stvaraju karakterističan obris grada. Sačuvano je sedam gradskih vrata: Porta Muglia (13. vijek), Porta Campo (15. vijek), Porta Dolfin (1483), Prima Porta di Raspo, Seconda Porta di Raspo, Porta Marziana, Porta San Giorgio. Bogata graditeljska aktivnost u 16. vijeku odražavala je bogatstvo grada. Župna Crkva Sv. Jurja temeljno je pregrađena između 1590. i 1637. godine. 
  
Izgrađena je nova osmougaona krstionica Sv. Ivana Krstitelja, koja je zadržala neke elemente starije građevine – na primjer krsni bazen iz starijeg romanskog zdanja. Franjevački samostan s klaustarom takođe je znatno pregrađen. Osim sakralnih građevina, grad je tokom 16. i 17. vijeka obogaćen s više značajnih privatnih i profanih građevina koje nose stilska obilježja renesanse i baroka. U tom razdoblju grad se proširio i razvio ponajviše u obalnom dijelu uz luku Magnarolla, te izvan posljednjih gradskih zidina gdje se razvila nova gradska četvrt Borgo. Nakon proglašenja Trsta slobodnom lukom 1719. godine, novi ekonomski rast zahvatio je i udaljeni Piran, podstaknuvši gradnju niza monumentalnih neoklasicističkih građevina oko unutarašnje luke. Konačan oblik grad je dobio nakon zatrpavanja unutarašnje luke, čime je stvoren prostor za širok gradski trg s veličanstvenom gradskom vijećnicom i skulpturom čuvenog violiniste i kompozitora Giuseppea Tartinija, rođenog u Piranu. Novi privredni zamah u 18. i 19. vijeku odrazio se posebno u nizu novih zdanja uz novu i veću spoljnu luku, ali i izvan nje prema predjelu Fornace, kao i u arhitektonskom preduzetništvu.
 

Solane

Solarstvo, pomorski transport i trgovina solju bili su najznačajnije privredne djelatnosti u Piranu od ranog srednjeg vijeka, što se odrazilo u privilegijama i obavezama, povlasticama i porezima u prvom gradskom statutu. Nakon potpadanja istarskih gradova pod Republiku Veneciju, trgovinu solju i njenu distribuciju nadgledao je venecijanski službenik, kontrolišući i monopol u trgovini solju. Premda je Kopar preuzeo vodstvo s obzirom na položaj glavne luke, piranska trgovina došla je u dodir sa širim evropskim prostorom i Bliskim istokom. 

Piran, Tartinijev kip na glavnom trgu  

 

  
Trgovci su stizali iz Kranjske, Koruške, Štajerske, s Krasa i iz Furlanije, iz Holandije, pa čak iz Turske. 
Geološki uslovi u piranskom zaleđu, na naplavnim ravnicama Strunjana, Lucije i Sečovlja, visok procenat soli u Tršćanskom zalivu, klimatski uslovi (velik broj sunčanih dana, povoljni vjetrovi) bili su vrlo povoljni za izgradnju solana. Tradicionalni način proizvodnje dobio je novi zamah krajem 14. vijeka kada je uzgojen novi površinski sloj od mikroorganizama, algi, sadre i solanskog blata – tzv. petola, pomoću koga se proizvodila snježno bijela so u Piranu. Za vrijeme zimskog održavanja izvodili su se radovi na kanalima i njihovim rubovima, kao i u skladištima u koja se odlagala žetva soli i gdje su u vrijeme berbe živjele porodice solara. Radovi u solanama uobičajeno su započinjali u martu kada su se čistile canalete – kanali oko bazena za isparavanje i obnavljala petola na nasipima, kućama i posebno cavedinima – najmanjima od bazena za kristalizaciju u kojima se odvijala proizvodnja i berba soli. Građani Pirana, kao i doseljenici iz obližnjih naselja, započinjali su sezonu berbe masovnom migracijom u solane 23. aprila na dan Sv. Jurja, gradskog zaštitnika. 
  
Sezona se završavala na praznik Sv. Bartolomeja 24. avgusta, kada su se vraćali svojim kućama nakon mise zahvalnice. Tradicionalna migracija stanovništva porodica solara prestala je zbog modernizacije proizvodnje pod austrijskom upravom. Ruševine solanskih kuća u napuštenom području sečovljanskih solana i danas podsjećaju na viševjekovni način života, dajući predjelu karakteristična i prepoznatljiva obilježja. Muzej solarstva sačuvao je i obnovio tehnološki čistu proizvodnju soli u venecijanskoj tradiciji, s izvornim razmjerama slanih polja, izvornim proizvodnim postupkom, te skladištenjem u obnovljenim solanskim kućama. Na dijelu sečovljanskih solana zvanim Lera i u Strunjanu početak 20. vijeka donio je modernizaciju proizvodnje redistribucijom bazena, motornim pumpama i transportom po uzoru na rudarsku tehnologiju, mada se proizvodnja soli i dalje zasniva na tradicionalnim materijalima, od cavedina izgrađenih od solanskog blata do površinske kore petole. So se proizvodi isključivo uz pomoć sunca, vjetra i morske vode. Niz proizvoda – poput cvijeta soli i visoko koncentrisanog rasola aqua madre, među najboljim su proizvodima u industriji soli.
Sečovlje, Fontanigge, vodena pumpa na vjetar     

Ekosistem

Područje solana u Strunjanu i Sečovlju posebno je zaštićeno kao park prirode, budući da je nastanjeno rijetkim, ugroženim i posebnim biljnim i životinjskim vrstama. Drugim riječima, tipični solanski ekosistem nastao je dugotrajnim ljudskim djelovanjem. U Strunjanu posebno obilježje parku daju visoki klifovi pješčare, dok se u Sečovlju na napuštenom dijelu prostire močvara izuzetne pejzažne i ekološke vrijednosti. U solanama uspijevaju halofitne biljne vrste kojima je neophodna visoka koncentracija soli; mjestimično se mogu vidjeti pravi halofitni travnjaci, dok su zidovi solanskih kanala, nasipi bazena i brana obrasli vegetacijom karakterističnom za pojedinačni habitat, koja uz to pruža utočište nekim vrstama pčela, na primjer solanskoj pčeli (Pseudapis bispinosa), kao i za više vrsta biljojednih kukaca. U trstenjaku boravi cvrčak (Caliscelis wallengreni), te jedan od najmanjih sisara na svijetu – patuljasta rovka (Suncus etruscus), primorski gušter (Lacerta sicula) i manji oštrouhi šišmiš (Myotis blythi). Slani bazeni stanište su račića slaništara (Artemia salina), dok su plićaci dom mnogočetinašima (Polychaeta), rakovima, školjkama i maloj prugastoj ribici zvanoj obrvan (Cyprinodon fasciatus). U ovom staništu boravi gotovo trista vrsta ptica, od kojih se neke gnijezde u solanama; među njima se može primijetiti mala bijela čaplja (Egretta garzetta), simbol parka prirode Sečovlje. Piranske solane rezultat su rada ljudskih ruku i hiljadugodišnje tradicije. Od brojnih solana na sjevernom Jadranu samo su one u Strunjanu i Sečovlju sačuvale primarni opseg i način proizvodnje. One nisu samo istorijski, privredni, tehnički, pejzažni i estetski spomenik – one su dobar primjer baštine uronjene u savremeni život.
 
 
Sečovlje, Fontanigge, Cavedini – solane