Eufrazijana u Poreču

Eufrazijana u Poreču

Katedrala biskupa Eufrazija

Eufrazijana u Poreču, Hrvatska

go back
    Rimski Parentium, danas Poreč, osnovali su Rimljani na poluostrvu koje je već ranije bilo sporadično naseljeno. Mali rimski grad imao je pravilnu kvadratnu mrežu ulica, karda i dekumana, koje su oblikovale blokove stambenih i javnih građevina. Forum je bio na vrhu poluostrva, a na sjevernoj strani je u 3. vijeku oblikovan ranohrišćanski kompleks, koji je u 4. vijeku dobio formu prave javne crkve. Porečki biskup Eufrazije sredinom 6. vijeka temeljno je preuredio tadašnji katedralni kompleks i veliku baziliku opremio raskošnim zidnim mozaicima. 
Poreč, Eufrazijeva bazilika, mozaik apside   
 

 

   Sklop Eufrazijeve bazilike upisan je na Uneskovu Listu svjetske baštine 1997. godine. Postupak argumentacije razloga zbog kojih Eufrazijana zauzima jedinstveno mjesto među svjetskim spomenicima iste vrste iz istoga razdoblja, bio je dugotrajan. Nije bilo teško opisati porečku katedralu, ali je bilo potrebno uvjerljivo i nedvosmisleno obrazložiti po čemu je ona jedinstvena. Značaj spomenika nije samo u njegovoj estetskoj vrijednosti, koja se doživljava kroz izgled,   
nego i u dokumentarnoj, istorijskoj vrijednosti cjeline i svakog pojedinačnog detalja, a savremena valorizacija spomenika vodi računa i o tome da sve strukture, uključujući i one nevidljive (kao što su unutrašnja građa zidova, temelji, slojevi maltera, arheološki ostaci, tragovi faza gradnje...) imaju dokumentarnu i naučnu vrijednost. Tome možemo dodati i način korišćenja spomenika, koji je i danas u skladu sa prvobitnom namjenom. 

Poreč, Eufrazijeva bazilika, atrijum i pročelje crkve 

  
 

 

  

Prije Eufrazija

Prije Eufrazijeve adaptacije postojale su barem dvije faze ranohrišćanskih građevina na istom mjestu. Prva javna crkva potiče iz 4. vijeka i njeni ostaci sačuvani su sjeverno od Eufrazijeve bazilike. To je bila građevina s tri nejednake četvrtaste dvorane s podnim mozaicima, od kojih su dijelovi sačuvani do danas. Na mozaicima je sačuvano nekoliko donatorskih natpisa, koji govore koliko su pojedini pobožni vjernici doprinijeli njihovoj izradi. Dio sjeverne dvorane vjerovatno je služio kao krstionica. U crkvu se ulazilo kroz narteks sagrađen na dijelu prostora karda – ulice koja je vodila do sjevernih gradskih vrata. I danas se može sagledati uska veza između rimske urbane strukture i položaja katedrale. Najstarija crkva zauzimala je prostor u uglu jedne od sjevernih gradskih insula, na mjestu rimskih profanih građevina. Starija istoriografija interpretirala je dio struktura rimskih kuća kao ostatke tajne hrišćanske bogomolje iz 3. vijeka (domus ecclesiae), sve povezujući s podacima iz natpisa u kojem se pominje prenos tijela biskupa Maura, čijim je zalaganjem obnovljena prvobitna crkva (primitiva ecclesia). Prema tim tumačenjima skrivenoj crkvi pripadalo je polje mozaika s prikazom ribe kao tajnog hrišćanskog simbola. Natpis u kojem se pominje ime biskupa Maura čuva se u bazilici. Sredinom 5. vijeka prva crkva radikalno je preuređena i povećana. 
   Ta faza katedralnog kompleksa naziva se Predeufrazijanom. Sastojala se od dvije paralelne trobrodne bazilike, međusobno odijeljene manjim prostorijama i cisternom. Ispred pročelja obiju bazilika protezao se dugačak narteks s mozaičkim podom (motiv riblje kosti). Velika bazilika (južna) tlocrtom se poklapa sa sadašnjom bazilikom, osim u istočnom dijelu gdje se završavala ravnim zidom. Podni mozaici Predeufrazijane sačuvani su ispod poda sadašnje crkve (Eufrazijeve bazilike). U hramu je bio sinthronos – polukružna klupa za sveštenike i biskupa. Mozaički tepisi Predeufrazijane mogu se djelimično vidjeti kroz otvore koji postoje na podu sadašnje crkve. Manja bazilika Predeufrazijane sačuvana je u arheološkim ostacima dijelova trijumfalnog luka i početka arkature uz njega. U periodu ranog srednjeg vijeka ta crkva bila je svedena na prostor srednjeg broda, a u apsidu je postavljen veliki kameni sarkofag pod arkosolijumom i zidani oltar uz njega. U drugoj fazi ranosrednjovjekovne adaptacije apsida je pregrađena umetanjem triju malih upisanih apsida. Tokom 14. vijeka taj prostor uređen je za sakristiju. Na zidovima se vide ostaci fresaka gotičkog stila iz tog razdoblja. Kompleksu Predeufrazijane pripada i danas sačuvana osmostrana krstionica s ukopanim šestostranim krsnim bazenom. Između krstionice i velike bazilike nalazilo se dvorište – atrijum, a oko krstionice postojao je poligonalni ophod. 
Poreč, Eufrazijeva bazilika, vizantijski kapitel   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

Eufrazijeva bazilika

Velikim radovima biskupa Eufrazija (sredina 6. vijeka), koji na položaj biskupa u Poreču dolazi nakon Justijanove rekonkviste ovih područja, katedrala je temeljno preuređena. Velika bazilika dobila je novi oltar s apsidama, kolonadu i dekoraciju, izgrađena je memorijalna kapela, novi atrijum i biskupska palata. Manja bazilika i krstionica ostaju sačuvane unutar novog kompleksa. Biskup Eufrazije opremio je baziliku mermernim stubovima s raskošnim kapitelima i liturgijskim namještajem od prokoneškog mermera. Naročito se ističe serija kapitela raznorodnih oblika: korintski s nizovima bodljikavog akantusa, u obliku prizmatične košare, dvozonski s fantastičnim životinjama na uglovima. Oltarna ograda restaurirana je u pretpostavljenom izvornom obliku od sačuvanih fragmenata. Pluteji oltarne ograde ukrašeni su simboličnim kompozicijama u kojima su zastupljeni krstovi, Hristov monogram, rogovi izobilja, jeleni koji piju iz kantarosa. Veliki broj fragmenata oltarne ograde i monumentalne propovjedaonice izložen je u atrijumu i lapidarijumu. Arhitektonska dekoracija i namještaj pokazuju osobine vizantijske skulpture iz sredine 6. vijeka i vjerovatno su nastali u carskim klesarskim radionicama u Grčkoj, te su kao gotov proizvod dopremljeni u Poreč. U lukovima sjeverne arkade izvrsno je sačuvana prvobitna dekoracija napravljena od štuka, s bogatim repertoarom geometrijskih i biljnih motiva unutar kojih su ptice i rogovi izobilja. Ostaci štukature iz istog vremena vide se i unutar prozora na zapadnom pročelju.
Novi troapsidni oltar u potpunosti je bio pokriven velikom mozaičkom kompozicijom. Ikonografski program glavne apside sastoji se od prikaza Hrista s apostolima na trijumfalnom luku, niza medaljona s portretima svetica u trijumfalnom luku i velikih slika u samoj apsidi. U kaloti je prikazan Hrist kojeg drži Bogorodica na prijestolu, sa strane su anđeli i sveci mučenici. Natpisom je istaknut Sv. Mauro, gradski zaštitnik. 
  
U pratnji svetaca i anđela prikazani su biskup Eufrazije s modelom bazilike u rukama, đakon Klaudije i njegov sin Eufrazije. U cijeloj širini apside prostire se, u četiri retka bijelih slova na plavoj pozadini, veliki natpis koji govori kako je gradnju crkvu „iz temelja” naložio biskup Eufrazije jer je „stari hram” bio ruševan i bez ukrasa. U donjem registru nižu se prikazi Blagovijesti i Vizitacije, likovi Sv. Zaharija i Sv. Ivana Krstitelja. Istaknutim vijencem od štuka mozaik je odijeljen od dekoracije u prizemnom dijelu apside koja se sastoji od niza četvrtastih polja izvedenih u tehnici opus sectile. U njihovoj izradi korišćene su pločice mermera i stakla u više destina boja. Posebni svjetlosni naglasak daju površine ispunjene sedefom. Pri dnu apside u potpunosti je sačuvana izvorna mermerna klupa za sveštenstvo s biskupskim prijestolom. U bočnim apsidama sačuvani su samo dijelovi mozaika u kaloti, s prikazom Hrista koji polaže mučeničke krune na glave svetaca. Atrijum Eufrazijane ima oblik kvadratnog trijema s trolukom i parom stubova na svakoj strani. Stubovi i kapiteli istog su načina izrade kao oni u bazilici, osim dva stuba sa sjeverne strane koji su kopije iz 19. vijeka. Iz atrijuma se vidi glavno pročelje bazilike koje je u svom gornjem dijelu imalo mozaičke prikaze. Taj rijetki primjer mozaičke slike na spoljašnosti crkvene građevine dosta je propao. Od originala su sačuvane tek pojedine kockice i udubljenja gdje su bile one koje su otpale. Bolje sačuvani donji dio mozaika na fasadi pretjerano je restauriran krajem 19. vijeka. Sjeverno od apsida bazilike nalazi se manja građevina, takođe sagrađena u doba biskupa Eufrazija. To je cella trichora, koja se sastoji od presvođenog prostora trolisnog oblika, ispred kojeg je elipsoidno predvorje. Vjerovatno je sagrađena kao mauzolej. U celli su sačuvani dijelovi raznobojnog mozaika iz 6. vijeka, a u sredini prostora smješten je veliki mermerni sarkofag – relikvijar iz 1247. godine u kojem su bile smještene relikvije porečkih svetih zaštitnika Maura i Eleuterija.
 
Poreč, Eufrazijeva bazilika, podni mozaik     

Biskupska palata

Biskupija je sagrađena sjeverno od atrijuma. To je jednospratna građevina s velikom središnjom dvoranom. Na sjevernoj strani prostori su opremljeni polukružnim apsidama od kojih je srednja puno veća. Vrlo je dobro, u cijeloj visini, sačuvana velika dvorana. To je ceremonijalna dvorana biskupa Eufrazija iz koje je on upravljao biskupijom i gradom – izvrstan primjer hijerarhijski organizovanog i orijentisanog prostora. Četvrtasta dvorana osvijetljena je nizom prozora pod samim stropom (u jednom prozoru sačuvana je izvorna kamena tranzena), a veliku apsidu obasjava svjetlo iz pet velikih, niže postavljenih, prozora. Sačuvan je središnji troluk – tribelon – ispred velike apside. Zgrada porečke biskupije takođe je rezultat graditeljske aktivnosti biskupa Eufrazija sredinom 6. vijeka. Predstavlja jedini sačuvani primjer građevine takve funkcije iz ranohrišćanskog doba. U manjoj prostoriji, s istočne strane, mogu se vidjeti promjene koje su ti prostori tokom vijeka doživjeli: oni su pregrađivani, otvarani su i zatvarani otvori, mijenjana je obloga zidova, ali je zidna struktura izvornih nosivih zidova uglavnom odlično sačuvana. U salonu na zapadnoj strani sačuvana je barokna štukatura i mural iz vremena biskupa Polesinija s kraja 18. vijeka. U restauriranoj zgradi biskupije sada je uređen crkveni muzej. Tu su izložene lapide i nalazi iz dugogodišnjih arheoloških istraživanja: brojni fragmenti podnih mozaika iz 4. i 5. vijeka, dijelovi skulpture iz 2–6. vijeka, fragment podnog mozaika s prikazom ribe (znak Hrista), koji potiče iz poda prve bazilike iz 4. vijeka, prednja strana oltara biskupa Eufrazija izrađenog od prokoneškog mermera sa simboličnim reljefima i natpisom, monolitna biskupska katedra iz 8. vijeka, koja potiče iz sjeverne crkve. Na prvom spratu, u prostorijama nekadašnje biskupske rezidencije iz 18. vijeka, izložene su umjetnine koje dijelom potiču iz katedrale, a dijelom iz napuštenih crkava širom porečke i pulske biskupije. Tu su romanska raspeća, gotička i renesansna drvena skulptura, poliptih Antonia Vivarinija iz 1440, triptih Antuna iz Padove iz 1529, primjeri liturgijske odjeće i srebrnine. Kompleks Eufrazijane doživio je od 6. vijeka vrlo male izmjene. Tokom srednjeg vijeka napuštena je i porušena manja bazilika. Izgled prezbiterijuma Eufrazijane donekle je izmijenjen 1267. kada je postavljen četvrtasti ciborijum ukrašen mozaikom. Sredinom 19. vijeka bazilika je nespretno proširena dodavanjem dviju bočnih kapela, koje su uklonjene tokom restauratorskih radova u razdoblju između dva svjetska rata. U obliku kako je danas sačuvan ovo je vjerovatno najbolje sačuvani ranohrišćanski katedralni kompleks na svijetu.