Hπόλη ιδρύθηκε ως Ελληνική αποικία Ασπάλαθος τον 4ο ή τον 3ο π. Χ. αιώνα, σε μικρή απόσταση από τη γειτονική πόλη Σαλώνα/Σάλωνα, η οποία τον 1ο π.Χ. αιώνα έγινε πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Επαρχίας της Δαλματίας. Περίπου το 295 μ.Χ., ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Διοκλητιανός (Gaius Aurelius Valerius Diocletianus, αυτ. 284—305 μ.Χ.), έδοσε εντολή να ξεκινήσουν εργασίες για ένα ανάκτορο κοντά στη γενέτειρά του. Το κτίριο είχε ορθογώνια κάτοψη, και έμοιαζε με οχύρωση, με σειρές πύργων στις τρεις πλευρές του, ενώ η νότια πλευρά, με θέα τη θάλασσα, στο ανώτερό της επίπεδο ήταν ανοιχτή, με στοές κατά όλο το μήκος της πρόσοψης. Το Παλάτι συμπεριλάμβανε το αυτοκρατορικό διαμέρισμα, την κεντρική πλατεία (το Περιστύλιο) — μεταξύ του διαμερίσματος και του κύριου δρόμου απ’ ανατολών προς δυσμάς (decumanus), τις ιερές περιοχές του Μαυσωλείου και των ναών, και το αυτοκρατορικό κλωστοϋφαντουργικό εργαστήριο (gynaeceum, γυναικωνίτης) στο βόρειό του τμήμα. Μετά τον θάνατο του Διοκλητιανού, το Παλάτι παρέμεινε στην ιδιοκτησία της αυτοκρατορικής οικογένειας. 

Σταδιακά μετατράπηκε σε οχυρωμένο οικισμό, ο οποίος ονομάστηκε Spalatum και απέκτησε όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πόλης μετά την άλωση της Σαλώνας τον 7ο αιώνα, όταν οι πρόσφυγες επέλεξαν να ζήσουν έντος των τειχών του. Ως τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η πόλη είχε μια μεταβαλλόμενη, αλλά σημαντική πολιτική αυτονομία. Το Κροατικό κράτος του Πρώιμου Μεσαίωνα (αργότερα Βασίλειο της Κροατίας) περιέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της κεντρικής Αδριατικής και της ενδοχώρας, ενώ οι πόλεις παρέμειναν υπό την κυριαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Για σύντομα χρονικά διαστήματα το Σπλιτ βρέθηκε υπό τον έλεγχο τον Φράγκων, των Ενετών και, τον 11ο αιώνα, των Κροατών. Στους επόμενους αιώνες το Σπλιτ αποκτούσε όλο και περισσότερο τον Κροατικό χαρακτήρα. Από τις αρχές του 12ου αιώνα, η πόλη του Σπλιτ έγινε ανεξάρτητη κοινότητα υπό την κυριαρχία των Ούγγρων βασιλέων. Το ανάκτορο ήταν πλέον πολύ μικρό για μια ακμάζουσα πόλη, η οποία επεκτάθηκε προς τα δυτικά, διπλασιάζοντας την έκτασή της. Το δυτικό τμήμα της πόλης οχυρώθηκε με καινούργια τείχη και η νέα πλατεία διαμορφώθηκε δίπλα στο δημοτικό μέγαρο. Η Βενετική Δημοκρατία ανέλαβε το 1420 την πόλη, η οποία παρέμεινε υπό την εξουσία της για 377 χρόνια. Η αυτονομία της πόλης μειώθηκε: η ανώτερη αρχή ήταν ένας πρίγκιπας-καπετάνιος, γεννημένος (πάντοτε) στη Βενετία. Παρ’ όλα αυτά το Σπλίτ εξελίχθηκε σε σημαντική πόλη-λιμάνι, με σημαντικούς εμπορικούς δρόμους στο Οθωμανικοκρατούμενη ενδοχώρα, μέσω του κοντινού περάσματος Κλις. Άνθιζε και ο πολιτισμός με το Σπλιτ ως κέντρο της Κροατικής λογοτεχνίας. Την εποχή εκείνη χτίστηκαν στην πόλη και πολλά εξαίρετα παλάτια. Μετά από μία σύντομη Ναπολεόντια διακυβέρνηση (1806–1813), η πόλη προσαρτήθηκε, μετά το Συνέδριο της Βιέννης, στην Αυστριακή Αυτοκρατορία. Την εποχή εκείνη έγιναν στην πόλη μεγάλες επενδύσεις. Το Ρωμαϊκό υδραγωγείο επισκευάστηκε, χτίστηκε ένας κυματοθραύστης, κατασκευάστηκε ο σιδηρόδρομος, όπως και οι καινούργιοι δρόμοι, ενώ τμήματα των αρχαίων οχυρώσεων κατεδαφίστηκαν. Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και τη διάλυση της Αυστρο-Ουγγαρίας, το Σπλιτ έγινε το σημαντικότερο λιμάνι της Γιουγκοσλαβίας. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στους βομβαρδισμούς καταστράφηκαν λιμενικές εγκαταστάσεις και τμήματα του λιμανιού. 

Μετά το 1945 η πόλη γνώρισε τη μεγαλύτερη οικονομική και δημογραφική έκρηξη. Ιδρύθηκαν δεκάδες εργοστάσια και εταιρείες, και ο πληθυσμός της πόλης τριπλασιάστηκε. Την περίοδο μεταξύ 1945 και 1990, η πόλη μεταμορφώθηκε και επεκτάθηκε καταλαμβάνοντας ολόκληρη την (ομώνυμη) χερσόνησο. Το Σπλιτ είναι σήμερα η δεύτερη σε μέγεθος πόλη της Κροατίας, όπως και το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της Κεντρικής Δαλματίας. Η πόλη αναπτύσσεται εστιάζοντας κυρίως στον τουρισμό και στο εμπόριο, αλλά αναβιώνεται και βιομηχανική κληρονομιά — αλιεία, ελαιοκαλλιέργια, αμπελουργία και οινοπαραγωγή, αλλά και βιομηχανία χάρτου, τσιμέντου και χημικών. 

 

Ο χώρος του ιστορικού πυρήνα της πόλης του Σπλιτ κηρύχθηκε, το 1979, Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς λόγω πολυάριθμων καλά διατηρημένων έργων αρχιτεκτονικής από όλες τις περιόδους της ιστορίας του. Το Παλάτι απειλήθηκε από την ταχεία ανάπτυξη της σύγχρονης πόλης, από την τάση προς την κυριαρχία των εμπορικών δραστηριοτήτων στα ισόγεια των κτιρίων, όπως και από τις δυσμενείς αλλαγές στην κοινωνική δομή του πληθυσμού. Ο εορτασμός της 1700 επετείου της κατασκευής του Παλατιού (την πρώτη δεκαετία του 2000), έδωσε ώθηση για καινουργία έργα αναστήλωσης των σημαντικότερων ιστορικών μνημείων στο Σπλιτ. Από τις πολλές αρχές της συντήρησης, οι οποίες εφαρμόζουμε σήμερα, υπογραμμίζουμε μερικές: διατήρηση παρά την αναστήλωση∙ έμφαση στη διατήρηση και αναστήλωση των αστικών υποδομών με σκοπό τη βελτίωση ποιότητας 

 

Εξίσου αξιοθαύμαστη είναι και η πλούσια συλλογή έργων τέχνης εντός του κτιρίου, σωζόμενων από την εποχή της μετατροπής του Μαυσωλείου σε Καθεδρικό Ναό, τον 6ο αιώνα. Το 1996 άρχισαν έργα αναστήλωσης στα περισσότερο προβληματικά σημεία του κτιρίου. Ολοκληρώθηκε και μία πλήρης αναστήλωση της οροφής του Μαυσωλείου: καθένα από τα περίπου 500 ρωμαϊκά τούβλα που βρέθηκαν, επισκευάστηκε και ξαναχρησιμοποιήθηκε. Όπως και τα έργα αναστήλωσης της οροφής, κι εκείνα της πρόσοψης του Μαυσωλείου πραγματοποιήθηκαν με εφαρμογή αποκλειστικά παραδοσιακών υλικών και τεχνικών. Η κατάσταση της κατασκευής του εξώστη, προστεθειμένου στο εσωτερικό του κτιρίου την εποχή του μπαρόκ τον 17ο αι., χειροτέρευε λόγω κακής ποιότητας των θεμελίων και της τοιχοποιίας. Δομική αποκατάσταση ξεκίνησε με την επισκευή των τοίχων θεμελίωσης και με το τέντωμα χαλυβδινών καλωδίων. Το εσωτερικό του εξώστη της χορωδίας, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα παραμελημένος, υποβλήθηκε σε μια πλήρη αναστήλωση, με ξεχωριστή προσοχή στα μπαρόκ αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά. Ο καθαρισμός με τη χρήση της τεχνολογίας λέιζερ ξεκίνησε από τις προσόψεις και συνεχίζεται στους εσωτερικούς τοίχους και τα τούβλα του θόλου. Ο καινούργιος φωτισμός επέτρεψε μια πιο σύνθετη αντίληψη του Καθεδρικού Ναού∙ στο εσωτερικό του εκτελέστηκαν πολλά έργα αναστήλωσης. 

Ταυτοχρόνως με τη μετατροπή του Μαυσωλείου του Διοκλητιανού στον καθεδρικό ναό της πόλης, ο Ναός του Δία αναμορφώθηκε σε βαπτιστήριο που σήμερα λειτουργεί ως εκκλησία μόνο μία φορά το χρόνο, ανήμερα της εορτής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (24 Ιουνίου). Είναι ένα από τα πρώτα σε επισκεψιμότητα αξιοθέατα της πόλης, και ο καλοδιατηρημένος θόλος, όπως και τα μοναδικά χαρακτηριστικά της κατασκευής του, προσελκύουν το ενδιαφέρον αρχαιολόγων, ιστορικών της τέχνης και αρχιτεκτόνων από όλο τον κόσμο. Λόγω της κακής συντήρησης του μνημείου, η κατάσταση του οικοδομήματος επιδεινώθηκε. Η κατάσταση του δυτικού αετώματος ήταν ιδιαίτερα δραματική: μερικοί ογκόλιθοι του θριγκού, βάρους 3 με 6 τόνους, λόγω οξείδωσης των συνδετικών καρφιών μετατοπίστηκαν ελαφρώς προς τα έξω και ήταν γερμένοι επικίνδυνα.

 

 

Η αναστήλωση του Ναού πραγματοποιήθηκε συνδυάζοντας τις παραδοσιακές τεχνικές με τη σύγχρονη τεχνολογία — δημιουργήθηκε τρισδιάστατο αντίγραφο για την ανάλυση της δομικής συμπεριφοράς του οικοδομήματος. Για την αποφυγή της περαιτέρω μετακίνησης και επιταχυνομένης επιδείνωσης της κατάστασης των ογκολιθών, αλλά και για την αποκατάσταση της σταθερότητας και της αρχικής κατανομής του βάρους, το δυτικό αέτωμα και ένα μέρος του εξωτερικού θριγκού αποσυναρμολογήθηκαν, επισκευάστηκαν ακολουθώντας τις παραδοσιακές τεχνικές, και επανατοποθετήθηκαν στις θέσεις τους. Την θέση των παλαιών σιδερένιων συνδετήρων πήραν οι καινούργιοι από ανοξείδωτο ατσάλι, σταθεροποιημένοι με λιωμένο μόλυβδο. Ο ανάγλυφος διάκοσμος της πύλης της εισόδου και του αετώματος της πρόσοψης, καθαρίστηκαν με χρήση της τεχνολογίας λέιζερ.

 

Η Χρυσή Πύλη 

Το Περιστύλιο 

 

Ξεκινώντας από ένα εκτεταμένο (σήμερα φραγμένο) σύστημα αποχέτευσης με θολωτά κανάλια από την ρωμαϊκή περίοδο, το οποίο δεν έχει διερευνηθεί ακόμα. Η επισκευή και η συντήρηση ττων λιθόστρωτων δρόμων δρόμων συνδυάζεται με την ανασυγκρότηση όλων των υποδομών. Ένα σχέδιο για τη βελτίωση της προσβασιμότητας των δημοσίων χώρων και των σημαντικότερων ιστορικών κτιρίων έχει ήδη ετοιμαστεί. Με την ιδέα της βελτίωσης του συντονισμού των φορέων αρμοδίων για τις δραστηριότητες που εξελίσσονται στο κέντρο της παλαιάς πόλης, ένα σχέδιο διαχείρησης έχει ήδη σχεδιαστεί και συζητείται. Προτείνει ένα νέο μοντέλο διαχείρησης, το οποίο ως τον τελικό στόχο έχει την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων του ιστορικού κέντρου, αλλά και την ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα διασφαλίζει τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη προστασία του πολιτιστικού θησαυρού του τόπου.