Piran

Piran

Grad na morskoj pjeni

Piran, Slovenija

povratak
    Piran sa svojom starom gradskom jezgrom i solanama predstavlja važan spomenik bogate arhitektonske baštine i jedinstvenog solanarskog kulturnog pejzaža koji je i danas u pogonu. Proizvodnja se temelji na tradicionalnom uzgoju. Institut za mediteransku baštinu Znanstveno-istraživačkog centra Sveučilišta Primorska, u saradnji s općinom Piran i drugim ustanovama za zaštitu baštine, pripremaju stručnu podlogu za nominaciju grada Pirana i njegovog prirodnog okoliša na UNESCO-ovu listu. Piransko poluostrvo ima vrlo povoljan položaj – planinski greben na sjevernoj strani štiti ga od bure, a strma padina i zaliv na istočnoj strani omogućavaju dobar pregled nad jedinim prilazom s kopna, zbog čega je bilo naseljeno već u prahistoriji. U pličinama oko rta Madona pronađen je kameni bodež iz bronzanog doba, a na starom gradskom trgu pronađeni su nalazi iz srednjeg bronzanog doba.

Piran, Venecijanska palača 

 

  
Piranska je obala u periodu rimske vladavine bila posuta maritimnim vilama koje su vjerovatno povezivale privrednu proizvodnju većih posjeda, istovremeno služeći pomorskim vezama sjevernog Jadrana. U Piranu su pronađeni brojni dokazi naseljavanja iz vremena kada je to područje bilo dijelom rimske Desete regije. Tokom burnog perioda kasne antike, stanovnici su potražili utočište u lakše branjivim zaklonima duž obale. Strateški položaj Piranskog poluostrva tada je ponovo došao do izražaja, te je Piran ubrzo gusto naseljen. 
 

Historijski podaci

Piran se u pisanim izvorima prvi put spominje u 7. vijeku, zajedno s drugim istarskim gradovima (Ravennatis Anonymi Cosmographia). Čini se da se život u gradu odvijao kontinuirano, a da se mijenjala samo vlast: u 7. vijeku pod bizantijskom je vlašću, u drugoj polovini 8. vijeka, zajedno s Istrom, pao je pod franačku vlast, 952. godine uključen je u njemačko carstvo kao dio Furlanske marke. Nakon 1209. godine akvilejski je patrijarh postao istarski markgrof i vladar. Period relativne samostalnosti završio je 1283. godine kada je Piran pao pod venecijansku vlast. 
  
Dug, miran i povoljan period venecijanske vladavine završio je 1797. propašću Mletačke republike. Nakon toga Istra i Piran postaju dijelom Küstenlanda u sklopu austrijskog carstva, odnosno Austro-Ugarske monarhije sve do 1918. godine. Nakon Prvog svjetskog rata, to je područje pripojeno Kraljevini Italiji. Grad je nakon Drugog svjetskog rata bio dio Zone B Slobodne teritorije Trst (1947–1954), a u okviru Londonskog memoranduma pripojen je Jugoslaviji. Nakon 1991. godine, u sastavu je Republike Slovenije. Staro romansko stanovništvo održalo se unutar snažno utvrđenoga grada uprkos slavenskim doseljenicima u zaleđu, te je, slično kao i u drugim gradovima zapadne Istre, vijekovima živjelo prema venecijanskim običajima i govorilo venecijanskim narječjem. Ime grada također se nije znatno mijenjalo: latinski Pyrrhanum, između 670. i 1282. javlja se kao Piranum, Piranon, Pyranum, kasnije Pirano, lokalno se naziva Piramin, a na slovenskom Piran. Tumačenje prema kojem riječ Piranom potječe od grčke riječi pyr (’vatra’ ili ’svjetionik’) čini se najizglednijim.
Piran, Minoritski samostan    
 

 

  

Urbana historija

Jezgra naselja bila je od prahistorije na grebenu. Tu se nalazio i kaštel akvilejskoga gastalda i glavna gradska Crkva – Crkva svetog Jurja. Grad se izvorno razvio na području oko rta Madona, a središte mu je bio trg Piazza Vecchia, na kojem se nalazila stara komunalna palača u periodu vladavine akvilejskih patrijarha. Istovremeno je podignut prvi od danas vidljivih pojasa zidova. Takav ranosrednjovjekovni obris s niskim građevinama uz morsku obalu, dvije uzdužne ulice i središnjim trgom do danas čini osnovnu urbanu matricu.
Za vladavine Mletačke republike, grad se počeo širiti izvan jedinih kopnenih gradskih vrata Porta campo prema području luke (današnji Tartinijev trg) i padini brežuljka iznad nje. Početkom 14. vijeka, na području unutrašnje luke (mandrač/mandracchio), nasuprot Crkvi svetog Petra (podignutoj 1272. godine), izgrađeni su nova komunalna palača i druge važne građevine uz nju: fontico, loggia i prve palače. Piran kakav danas poznajemo rezultat je graditeljskih poduhvata uglednih porodica koje su isticale svoj društveni položaj gradeći kuće i palače bogato urešenih prozora i portala, kojima se i danas možemo diviti na nekim kućama. 
Kako se širio prema kopnu, grad je opasan višestrukim zidinama, postepeno uklopivši i nove gradske kvartove poput Marciane, koji su rasli izvan zidina. Prvi i drugi pojas zidina postepeno su uzidani u građevinske strukture, međutim, monumentalne treće i četvrte zidine izgrađene između 1470. i 1534. na padinama Mogorona još uvijek oblikuju karakterističan obris grada. Sačuvano je sedam gradskih vrata: Porta Muglia (13. vijek), Porta Campo (15. vijek), Porta Dolfin (1483), Prima Porta di Raspo, Seconda Porta di Raspo, Porta Marziana, Porta San Giorgio. Bogata graditeljska aktivnost u 16. vijeku odražavala je bogatstvo grada. Župna Crkva svetog Jurja temeljito je pregrađena između 1590. i 1637. godine. Izgrađena je nova osmerougaona krstionica svetog Ivana Krstitelja, koja je zadržala neke elemente starije građevine poput krstioničkog bunara iz starijeg romaničkog zdanja. Franjevački samostan s klaustrom također je znatno pregrađen.
  
Osim sakralnih građevina, grad je tokom 16. i 17. vijeka obogaćen s više značajnih privatnih i profanih građevina u stilu renesanse i baroka. U tom se periodu grad proširio i razvio ponajviše u obalnom dijelu uz luku Magnarolla, te izvan posljednjih gradskih zidina, gdje se razvio novi gradski kvart Borgo. Nakon proglašenja Trsta slobodnom lukom 1719. godine, novi je ekonomski rast zahvatio i udaljeni Piran podstaknuvši izgradnju niza monumentalnih neoklasicističkih građevina oko unutrašnje luke. Konačni oblik grad je zadobio nakon zatrpavanja unutrašnje luke, čime je stvoren prostor za širok gradski trg s veličanstvenom gradskom vijećnicom i skulpturom čuvenog violiniste i kompozitora Giuseppea Tartinija rođenog u Piranu.
Novi ekonomski zamah u 18. i 19. vijeku pretežno se odrazio u nizu novih zdanja uz novu i veću vanjsku luku i izvan nje prema predjelu Fornace, kao i u arhitektonskom preduzetništvu.
 

Saline

Solarstvo, pomorski transport i trgovina solju bile su od ranog srednjeg vijeka najznačajnije privredne/ekonomske djelatnosti u Piranu, što se odrazilo u privilegijama povlastica i obavezama poreza u prvom gradskom statutu. Nakon potpadanja istarskih gradova pod Mletačku republiku, trgovinu i distribuciju soli nadgledao je venecijanski funkcioner, nadzirući monopol u trgovini solju. Premda je Kopar preuzeo vodstvo s obzirom na položaj glavne luke, piranska je trgovina došla u dodir sa širim evropskim prostorom i Bliskim Istokom. Trgovci su stizali iz Kranjske, Koruške, Štajerske, s Krasa i iz Furlanije, iz Holandije, pa čak i iz Turske. Geološki uvjeti u piranskom zaleđu, na naplavnim ravnicama Strunjana, Lucije i Sečovlja, visok procent soli u Tršćanskom zalivu, klimatski uvjeti (velik broj sunčanih dana, povoljni vjetrovi) bili su vrlo pogodni za izgradnju solana.

Piran, Tartinijev kip na glavnom trgu 

 

  
Tradicionalno solinarstvo dobilo je novi zamah krajem 14. vijeka kada je uzgojen novi površinski sloj od mikroorganizama, algi, sadre i salinarskog blata zvanog petola, pomoću kojeg se u Piranu proizvodila snježno bijela so. Za vrijeme zimskog održavanja, izvodili su se radovi na kanalima i njihovim rubovima, kao i u skladištima, gdje se spremala žetva soli i gdje su u vrijeme berbe živjele porodice solara. Radovi su u solanama uobičajeno započinjali u martu, kada su se čistile canalete – kanali oko bazena za isparavanje – i obnavljala petola na nasipima, kućama i posebno cavedinima – najmanjim od bazena za kristalizaciju, u kojima se odvijala proizvodnja i berba soli. Građani Pirana, kao i doseljenici iz obližnjih naselja, započinjali su sezonu berbe grupnim preseljenjem u solane 23. aprila na Dan svetog Jurja, gradskog zaštitnika. Sezona je završavala na blagdan svetog Bartolomeja 24. augusta kada su se vraćali svojim kućama nakon mise zahvalnice. Tradicionalna migracija stanovništva porodica solara napuštena je zbog modernizacije proizvodnje pod austrijskom upravom.
   Ruševine solanskih kuća u napuštenom području sečovljanskih solana i danas nas podsjećaju na viševjekovni način života, dajući pejzažu karakteristična i prepoznatljiva obilježja. Muzej solarstva sačuvao je i obnovio tehnološki čistu proizvodnju soli u venecijanskoj tradiciji, s izvornim omjerima slanih polja, izvornim proizvodnim postupkom, te skladištenjem u obnovljenim solanskim kućama. Na dijelu sečovljanskih solana koji je zvan Lera i u Strunjanu početak 20. vijeka donio je modernizaciju proizvodnje redistribucijom bazena, motornim pumpama i transportom po uzoru na rudarsku tehnologiju, iako se proizvodnja soli i dalje temelji na tradicionalnim materijalima, od cavedina izgrađenih od solanskog blata do površinske kore petole. So se proizvodi isključivo uz pomoć sunca, vjetra i morske vode. Niz proizvoda poput cvijeta soli i aqua madre (visokokoncentrirane slanice) među najboljim su proizvodima u industriji soli.
Sečovlje-Fontanigge, vodena pumpa na vjetar     

Ekosistem

Područje solana u Strunjanu i Sečovlju posebno je zaštićeno kao park prirode budući da je nastanjeno rijetkim, ugroženim i posebnim biljnim i životinjskim vrstama. Drugim riječima, tipični solanski ekosistem nastao je dugotrajnim ljudskim djelovanjem. U Strunjanu posebno obilježje parku daju visoki pješčenjački klifovi, dok se u Sečovlju na napuštenom dijelu prostire močvara izuzetne pejzažne i ekološke vrijednosti. U solanama uspijevaju halofilne biljne vrste kojima je neophodna visoka koncentracija soli; mjestimično se mogu vidjeti pravi halofilni travnjaci, dok su stijenke solanskih kanala, nasipi bazena i brana obrasli vegetacijom karakterističnom za pojedinačni habitat, koja uz to pruža utočište nekim vrstama pčela, naprimjer solanskoj pčeli (Pseudapis bispinosa), te za više vrsta biljojednih insekata. U trstenjaku prebiva cvrčak (Caliscelis wallengreni), te jedan od najmanjih sisara na svijetu, patuljasta rovka (Suncus etruscus), primorski gušter (Lacerta sicula) i manji oštrouhi šišmiš (Myotis blythi). Slani bazeni stanište su račića slaništara (Artemia salina), dok su plićaci dom mnogočekinjašima rakovima, školjkama i maloj prugastoj ribici zvanoj obrvan (Cyprinodon fasciatus). U ovom staništu obitava gotovo 300 vrsta ptica, od kojih se neke gnijezde u solanama; među njima može se primijetiti mala bijela čaplja (Egretta garzetta), simbol parka prirode Sečovlje. Piranske solane rezultat su rada ljudskih ruku i milenijske tradicije. Od brojnih solana na sjevernom Jadranu, samo su one u Strunjanu i Sečovlju sačuvane u izvornom opsegu i proizvodnji. One nisu samo historijski, ekonomski, tehnički, pejzažni i estetski spomenik, već predstavljaju dobar primjer baštine uronjene u savremeni život. 
Sečovlje-Fontanigge, 
Cavedini – solane