Akvileja

Akvileja

Rimski i srednjovjekovni pogranični grad

Akvileja, Italija

povratak
   
Akvileja je bila jedan od najvećih gradova Rimskog carstva, među najživljim zajednicama zapadnog ranog kršćanstva, te jedna od najvažnijih antičkih luka na Jadranskom moru, polazišna tačka glavnih trgovačkih, kulturnih i vojnih puteva prema sjeveroistočnoj Evropi. Osnovali su je Rimljani 181. godine prije nove ere. Tokom srednjeg vijeka postala je stjecištem religija, a proglašena je i sjedištem biskupije i patrijarhata ugašenog tek 1751. godine. Odbor za svjetsku baštinu (The World Heritage Comittee) prepoznao je Akvileju kao jedan od najvećih i najbogatijih gradova Rimskog carstva, cjelovit primjer antičkog rimskog grada na sredozemnom području, uglavnom nedirnutog i sačuvanog pod zemljom, ali i utvrdio da sklop patrijarhove bazilike dokazuje presudnu uloge Akvileje u širenju kršćanstva širom Evrope u ranom srednjem vijeku.

Akvileja, patrijarhova bazilika i trg Capitolo  
Fondaciju “Akvileja” (Fondazione Aquileia, www.fondazioneaquileia.it) zajednički su u proljeće 2008. godine osnovali Ministarstvo za kulturnu baštinu i djelatnosti, regija Friuli Venezia Giulia, provincija Udine, općina Akvileja i nadbiskupija Gorizia u cilju očuvanja i promoviranja izuzetne arheološke baštine Akvileje, 1998. godine upisane na ugledni UNESCO-ov Popis svjetske baštine (World Heritage List). 
 

Bazilika

Akvilejska je bazilika izuzetno arhitektonsko ostvarenje. U osnovnim crtama ona utjelovljuje zamisao patrijarha Popona (biskup i patrijarh od 1019. do 1042. godine), koji ju je posvetio 1031. godine, no izvorno potječe barem iz kasnog 4. vijeka kada je već imala današnje dimenzije, isključujući transept i apsidu s ukopanom kriptom. Poponov je projekt obnove u 11. vijeku obuhvatio rekonstrukciju pročelja sa središnjom biforom, kao i apside s čudesnim ciklusom fresaka. Unutrašnje kolonade s po deset stubova okrunjene su novim kapitelima, a bazilika je ponovo obnavljana nakon zemljotresa 1348. godine. 
  
Pod crkve iz Poponovog razdoblja uklonjen je do nivoa prezbiterija 1909. godine kako bi se otkrio mozaički pod iz Konstantinovog razdoblja na dubini od oko jednog metra.
 

Mozaički pod

Podni mozaici u bazilici, otkriveni u razdoblju od kraja 19. vijeka i prvih decenija 20. vijeka, jedan su od najupečatljivijih tragova izvorne crkve, izgrađene po nalogu biskupa Teodora odmah nakon proglašenja Milanskog edikta o suživotu 313. godine. Sklop se sastojao od dviju naporednih dvorana (druga se može vidjeti u Kripti iskopina) povezanih poprečnom dvoranom, približno eliptične krstionice (zatvorene za javnost), te raznih prostorija koje su mogle pripadati biskupskoj rezidenciji. Mozaik u južnoj Teodorovoj dvorani, površine oko 760 kvadratnih metara, najveći je mozaički pod na prostoru Zapadnog rimskog carstva. Podom podijeljenim u četiri prostorne cjeline dominira natpis posvećen Teodoru, a alegorijski prikazi i imaginarij skrivena značenja služe kao vodič ka vječnom spasenju. 
Akvileja, podni mozaik bazilike 
  
 
   

Kripta s freskama

Izgrađena vjerovatno do početka 9. vijeka, a potom u 11. vijeku pregrađena u današnji oblik, kripta ispod glavnog oltara bazilike podijeljena je u tri broda pomoću šest stubova na koje se oslanjaju križni svodovi. Zidovi i svodovi potpuno su prekriveni veličanstvenim ciklusom fresaka, koji vjerovatno datira iz kasnog 12. vijeka.
  

Kripta iskopina

Takozvana “Cripta degli scavi” otkrivena je tokom arheoloških istraživanja oko tornja zvonika. Arheološka zona obuhvata ostatke Teodorovog bazilikalnog sklopa (datiranog nakon 313. godine nove ere), a uključuje sjevernu dvoranu, koju dijelom zauzimaju stepenice zvonika, srednju dvoranu, te ostale strukture i mozaike unutar crkve i biskupske rezidencije. Na gornjem se nivou mogu vidjeti ostaci velike postteodorijanske bazilike flankirane novom krstionicom, koja je izgrađena sredinom 4. vijeka kako bi zamijenila Teodorovu crkvu.
Akvileja, biblijska priča o Joni,
podni mozaik bazilike   
  
 
   

Krstionica

Vanjska krstionica datira iz vremena gradnje južne postteodorijanske bazilike u kasnom 4. vijeku. Od njene je izvorne strukture sačuvana samo donja polovina. Krstionica je spolja bila kvadratna, a iznutra osmerougaona s polukružnim nišama u uglovima. Postojeći krstionički bunar šesterougaonog je oblika sa stepenicama kojima se spušta u bunar u obredu krštenja uranjanjem. Stubovi oko bunara podignuti su kasnije (u 9. vijeku?).
  

Südhalle (južna prostorija)

Krstionicu su flankirale dvije velike simetrično raspoređene prostorije pravougaonog tlocrta, kojima je zaključen veliki bazilikalni sklop. Otkrili su ih 1893. godine austrijski arheolozi koji su ih nazvali Nordhalle (Sjeverna prostorija) i Südhalle (Južna prostorija). Obje su prostorije imale mozaičke podove s kraja 4. vijeka ili iz prvih decenija 5. vijeka. Iako otkriven prije više od sto godina, mozaik u Südhalle (Južnoj prostoriji) dostupan je javnosti tek od 2011. u posebno izgrađenom muzeju. Veliki mozaik sastoji se od triju zasebnih cjelina. U dvjema bočnim cjelinama prikazan je mrežasti uzorak naizmjeničnih kružnica i mandorla. Uzorak u središnjoj cjelini čine osmerougaona polja (u kojima su prikazani životinjski likovi, uključujući janje) povezana složenim nizom rombova i paralelograma. Veličanstveni fragment mozaika s prikazom pauna, danas izložen na zidu u muzeju Südhalle, nekada je krasio apsidu u dugom prilazu (odnosno narteksu) između Južne prostorije i bazilike. 

Akvileja, forum   

Zvonik

Toranj zvonika Akvilejske bazilike, visok 73 metra, moćno se uzdiže nad furlanskom ravnicom. Izgrađen je u vrijeme patrijarha Popona, vjerovatno istovremeno s bazilikom ili nešto kasnije, pri čemu se koristio opljačkani materijal iz ruševnih antičkih građevina, posebno amfiteatra. Izvorno je zvonik imao oblik jednostavnog tornja s ložom za zvona i niskim krovom. No, vremenom su dodane stepenice kao ojačanje temelja (u 14. vijeku), a u prvoj polovini 16. vijeka za vladavine patrijarha iz venecijanske porodice Grimani obnovljena je loža za zvona.   
 

Kapitolinski trg

Ovaj je trg bio središte akvilejskog života tokom srednjeg vijeka. Omeđen impozantnim volumenima bazilike, krstionice i zvonika, trg je zauzimao prostor nekadašnje biskupske palače i četverostranog trijema koji se protezao od postteodorijanske bazilike prema sjeveru (iz druge polovine 4. vijeka). Pri posljednjoj je obnovi zone (2008–2009. godine) pločama od bijelog kamena izvedena reminiscencija na taj trg u osnovnim crtama. U srednjem je vijeku otvoreni trg bio manji od današnjeg, a njegov je istočni dio uz zvonik vijekovima korišten kao groblje.
 

Trg patrijarhata

Velika travnata površina južno od bazilikalnog sklopa naziva se Piazza Patriarcato. Sve do sredine 18. vijeka ovdje su se uzdizale monumentalne ruševine impozantne rimske javne građevine (izvorno 66 x 90 metara). Građevina izgrađena na prijelazu iz 3. u 4. vijek služila je kao skladište prvenstveno živežnih namirnica namijenjenih opskrbi ne samo grada, već i vojske koja je čuvala dunavsku granicu carstva. Barem jedan dio antičke građevine u srednjem je vijeku uklopljen u patrijarhovu palaču. 
 

Forum

Srce političkog, upravnog i društvenog života grada bio je forum, trg čija prva faza izgradnje seže još u 2. vijek prije nove ere. Tokom prve polovine 1. vijeka nove ere forum je poprimio oblik čiji se obrisi naziru i danas, okružen arkadama s barem triju strana. Na istočnoj i zapadnoj strani brojne su trgovine bile otvorene prema trijemu. Na južnoj je strani cijelu širinu trga zauzimala gradska bazilika. Sjeverna nam je strana slabo poznata, osim da se ovdje nalazila kružna konstrukcija sa stepeništem, koja je prepoznata kao comitium, odnosno prostor za javna okupljanja u republikanskom razdoblju. 
  

Zona Cossar

Arheološko područje u zoni Cossar obuhvata ostatke najmanje dvije do tri nastambe otkrivene 1950-ih godina, koje danas istražuje Univerzitet u Padovi. Blizu jugoistočnog ugla republikanskih zidina arheološko područje zahvata jedan od južnih gradskih blokova Akvileje, omeđen cestom u pravcu sjever – jug, koja je popločana nepravilnim kamenim blokovima sačuvanim na ovom potezu, te paralelnom cestom otkrivenom prema zapadu (trenutno nije vidljiva). Ostaci zidova i podova kuća iz različitih su perioda između 1. i 4. vijeka. U južnom sektoru nalaze se brojni mozaici iz posljednjih decenija 1. vijeka prije nove ere ili iz prvih decenija nove ere. Središnje područje u potpunosti zauzima kuća nazvana “domus Titus Macrus” s početka 1. vijeka nove ere.
 

Riječna luka

Ovo je jedna od najbolje očuvanih rimskih luka, smještena uz tok rijeke Natisone/Torre, široke skoro 50 metara u tom dijelu, koja je opasivala antički grad s istočne strane. Lučke strukture istražene su 1930-ih godina. Prostirale su se na potezu od oko 300 metara duž desne riječne obale, naspram istočnog poteza republikanskih gradskih zidina. Izgrađena na mjestu starije konstrukcije, riječna je luka u potpunosti pregrađena početkom 1. vijeka nove ere, s novim sklopom pristaništa i dugačkom zgradom u pozadini koja se otvarala prema rijeci. Sljedeći zahvati izvedeni su za vladavine Konstantina Velikog, no, već nakon nekoliko godina, pristaništa su nestala pod novim gradskim zidinama, a luka je postepeno izašla iz upotrebe kako se kanal sužavao. 
 

Via Sacra

Takozvana “Via Sacra” (Sveti put) evokativna je arheološka staza koja se, u sjeni čempresa, proteže od riječne luke do zone bazilika. Stvorena je 1930-ih godina koristeći zemlju iskopanu u luci s ciljem povezivanja rimskih starina, ratnog groblja iz razdoblja 1915–1918. godine i bazilikalnog kompleksa s njegovim izuzetnim ranokršćanskim ostacima.
 

Groblje

Trenutno je u Akvileji moguće obići samo dio nekropole koji se sastoji od pet ograđenih grobljanskih cjelina rasprostranjenih duž sporedne ceste koja vodi iz grada. Različitih dužina, ali jednake dubine, pripadale su raznim akvilejskim porodicama (Stazius, nepoznata, Julius, Trebius i Cestius). Sudeći prema danas vidljivim spomenicima i istraženim grobnicama (1940–1941. godine), ograđene grobljanske cjeline korištene su od 1. vijeka nove ere. Četvrto je područje bilo u upotrebi barem do 4–5. vijeka. 
Akvileja, rimska nekropola   
 
   

Arheološki muzej

Nacionalni arheološki muzej u Akvileji otvoren je 1882. u Vili Cassis – Faraone, u kojoj se i danas nalazi. Izloženi predmeti raspoređeni su na tri etaže u dvanaest soba, a nastavljaju se u galerijama Lapidarija (1898). Dio spremišta također je otvoren za javnost s novim izložbenim postavkama poput one na Via Annia (glavna cesta koja vodi iz Veneta) otvorene 2011. godine. Unutrašnjost muzeja temeljito je preuređena 1955. godine, a izložbene se zone neprekidno osavremenjuju i obnavljaju kako bi pružile nov način istraživanja starina. 
 

Muzej ranog kršćanstva

Zgrada u kojoj je od 1961. godine smješten Muzej ranog kršćanstva predstavlja posljednju strukturnu izmjenu u petnaest vijekova postojanja kršćanske sakralne građevine podignute u 4. vijeku izvan gradskih zidina. Posjetioci mogu razgledati vjersku građevinu i njene mozaike, kao i izložene kršćanske nadgrobne natpise iz raznih dijelova Akvileje. Muzeju se prilazi divnom šetnjom od prošlosti do sadašnjosti duž staze “Via Sacra” izgrađene 1934. zemljom iz iskopa u luci uz tok rijeke Natisone/Torre.
  

Groblje junaka

Iza apside bazilike, omeđeno srednjovjekovnim gradskim zidinama, nalazi se groblje vojnika palih u Prvom svjetskom ratu. Utemeljeno početkom 1920-ih godina, groblje čuva posmrtne ostatke stotina italijanskih vojnika poginulih na Kraškom frontu. Uz ogradni zid groblja, okružena lovorima i čempresima, nalazi se Grobnica desetorice nepoznatih vojnika, koji su ovdje pokopani 4. novembra 1921. godine. Tijelo jedanaestog vojnika, kojeg je odabrala gospođa Maria Bergamas, predstavljajući sve italijanske majke koje su izgubile sinove tokom Prvog svjetskog rata, prevezeno je vozom iz Akvileje u Rim i položeno istog dana u spomenik Viktoru Emanuelu II. Maria Bergamas (1867–1952) sahranjena je u podnožju spomenika desetorici nepoznatih vojnika.